Kolej Zakaukaska

Kolej Zakaukaska

Закавказская железная дорога

Sieć kolei
Państwo	Imperium Rosyjskie  ZSRR
Siedziba	Tbilisi
Data założenia	1871
Data likwidacji	1991
brak współrzędnych
Multimedia w Wikimedia Commons

Kolej Zakaukaska^[1][2], Kolej Transkaukaska^[3][4] (ros. Закавказская железная дорога, ang. Transcaucasus Railway) – kolej działająca w Imperium Rosyjskim i ZSRR, na obszarze trzech ówczesnych Socjalistycznych Republik Radzieckich: Gruzińskiej, Armeńskiej i Azerbejdżańskiej, czyli na tzw. Kaukazie Południowym (nazywanym także Zakaukaziem).

Początkowo kolej była budowana jako prywatna Kolej Poti-Tyfliska (Poti-Tifliskaja żeleznaja doroga), od 1879 roku funkcjonowała jako Koleje Zakaukaskie (Zakawkazskije żeleznyje dorogi)^[5]. Zarząd kolei i siedziba spółki mieściły się w Tiflisie (obecne Tbilisi, będące stolicą Gruzji)^[5]. W 1872 roku ukończono budowę pierwszej linii, która połączyła dwa gruzińskie miasta – Poti i Tiflis^[5]. W 1883 roku ukończono linię Baku – Tifilis – Batumi^[5]. Kolejne linie były budowane ze środków państwowych: w 1894 roku Michajłowo – Bordżomi, w 1899 roku Tifilis – Kars, w 1902 roku Aleksandropol – Erywań, po czym dalsze^[5]. W 1893 roku kolej została przekazana Ministerstwu Transportu (ros. MPS)^[5]. W 1913 roku jej długość wynosiła 1767 wiorst (1885 km) i miała m.in. 646 parowozów^[5]. W 1918 roku koleje zakaukaskie zostały znacjonalizowane przez władzę radziecką^[5].

W 1925 roku uruchomiono linię kolejową z Leninakanu do Artiku, dziesięć lat później relację Brotseula – Ckaltubo z odgałęzieniem do stacji Gumbrin; następnie linię z Gori do miast Cchinwali i Senaki (1940), Trasę Czarnomorską (1942) oraz linię Suchumi – Adler^[6].

Kolej Zakaukaska za czasów swojego działania została całkowicie zelektryfikowana. Procedurę elektryfikacji rozpoczęto w roku 1932. W 1996 roku, z okazji elektryfikacji 25 000 kilometrów kolei państwowych, na stacji w dzisiejszym Dedoplisckaro, ustawiono pamiątkowy słup z napisem „25 000 km”. Elektryfikację na terytorium Gruzji zakończono w 1967 roku, zaś na terytorium Armenii pięć lat później – w roku 1972. Koleje na terytorium Azerbejdżanu nie należały już wówczas do Kolei Zakaukaskiej, były zarządzane przez Koleje Azerbejdżańskie^[6][7].

Kolej Zakaukaska odegrała ważną rolę we wprowadzaniu trakcji elektrycznej. Na odcinku przez Przełęcz Suramską testowano lokomotywy elektryczne z serii WŁ11, WŁ15 i WŁ19 – w lokomotywie WŁ19-01 po raz pierwszy przetestowano system hamowania odzyskowego. W 1942 roku po raz pierwszy w Związku Radzieckim zaprojektowano i zbudowano tu ruchome podstacje trakcyjne, rozpowszechnione później na wielu liniach zelektryfikowanych. W latach 70. XX wieku na odcinku Gori – Cchinwali testowano system sieci trakcyjnej o napięciu 6,6 kV^[6].

W związku z przejściem na trakcję spalinową i elektryczną, musiano dostosować infrastrukturę do nowych potrzeb. Przy tej okazji wyremontowano także i wybudowano nowe dworce kolejowe. W strefach sejsmicznych zastosowano specjalne, indywidualne projekty dla stacji (mowa tu np. o stacjach w miejscowościach Oczamczyra, Suchumi, Gagra i Nowy Aton). Na Kolei Zakaukaskiej wielokrotnie korzystano z mostów, wiaduktów i tuneli. Przykładowo: odcinek linii Achalkalaki – Marabda, o ponad trzydziestu wiaduktach i mostach, w tym ze 110-metrową estakadą; albo trzykrotnie skracający długość trasy między Tbilisi a Erewaniem odcinek Iczewan – Hrazdan, zawierający 20 dużych mostów oraz tunele o łącznej długości 16 kilometrów (w tym ponad 8-kilometrowy Tunel Pambakski)^[6].

W 1973 roku kolej została odznaczona Orderem Rewolucji Październikowej^[6].

W 1990 roku:

• siedziba kolei znajdowała się w Tbilisi^[6];
• długość eksploatowanych linii kolejowych wynosiła 2346 km^[6];
• główne węzły komunikacyjne znajdowały się w Tbilisi, Giumri, Erywaniu, Samtredii i Chaszuri^[6];
• kolej miała połączenie z torami tureckimi w Achurjanie^[6].

Po upadku Związku Radzieckiego infrastruktura przeszła w ręce trzech oddzielnych spółek: Sakartvelos Rkinigza (Gruzja), Koleje Południowokaukaskie (Armenia) i Azərbaycan Dəmir Yolları (Azerbejdżan); jednak konflikty regionalne wybuchłe w wyniku tego wydarzenia sparaliżowały ruch kolejowy na Zakaukaziu. Mimo upływu czasu i poprawy sytuacji tych państw, ruch kolejowy nie jest tak uporządkowany jak za czasów Związku Radzieckiego: kolej z Azerbejdżanu dojeżdża do Turcji, omijając terytorium Armenii, natomiast sama Armenia musi korzystać z tranzytu przez Gruzję podczas dostaw ładunku z i do Rosji. Jednocześnie władze Armenii nie przychylają się do przywrócenia połączeń komunikacyjnych przez swoje terytorium^[8].

• Żeleznodorożnyj transport. Encykłopiedija. N. Konariew (red.). Moskwa: Bolszaja Rossijskaja Encykłopiedija, 1995. ISBN 5-85270-115-7. (ros.).