Tawananna

Tawananna – (𒊩𒋫𒉿𒈾𒀭𒈾, het. ^fta-wa-na-an-na) – dożywotni tytuł głównej żony króla hetyckiego oraz hetyckie imię osobowe.

Dokładna etymologia tytułu tawananna nie jest znana. Większość badaczy próbowała wyjaśnić jego pochodzenie na gruncie języka hatyckiego^[1]. Według Emila Forrera tytuł miał dosłownie oznaczać ‘matkę króla’^[2]. Oǧuz Soysal zaproponował, że termin wywodzi się od hatyckiego rdzenia wanan o nieznanym póki co znaczeniu (ta=wanan=na)^[3]. Według Alexei’a Kassiana mógł pochodzić od rdzenia tafa/tawa, oznaczającego ‘rządzić’^[4]. Wówczas, rozumiejąc morfem nanna jako ‘matka’, tytuł mógłby być tłumaczony jako ‘potężna matka’(‘the honoured/powerful mother’)^[5]. Etymologię tego tytułu próbuje się też wyprowadzać z języka luwijskiego^[6]. Według Craiga Melcherta pojęcie to wywodzi się od przysłówka tāwana ‘prawdziwie, szczerze’, tytuł zaś oznaczałby, że królowa jest ‘prawowita’ (‘(the) righteous (one)’)^[7]. Również zdaniem Jaana Puhvela tytuł tawananna pochodzi od przysłówka tāwana (który on tłumaczy jako ‘dobrze’) i sufiksu -nna, który miałby być praindoeuropejskim sufiksem wyrażającym sprawowanie władzy^[8].

Tytuł tawananna pojawia się w źródłach w języku hetyckim, w bilingwach hetycko-hatyckich^[9] i hetycko-palajskich^[10]  oraz w inskrypcji hieroglificznej w języku luwijskim^[11]. Mógł być poprzedzony determinatywem MUNUS wskazującym na kobiece imię osobowe lub funkcję sprawowaną przez kobietę^[12]. Tawananna pojawia się głównie w tekstach o charakterze kultowym^[13], jak również w tekstach historycznych i modlitwach. Tytuł tawananny figuruje także na pieczęciach, zarówno z okresu starohetyckiego^[14], jak i nowohetyckiego^[15]. Sam tytuł rzadko występował razem z imieniem osobowym królowej – wyjątkami są Ašmunikal (^MUNUSTawananna ^fAšmunikal) i Gassulawija^[16].

Pierwszą kobietą, która występuje w źródłach jako „Tawananna”, jest ciotka Hattusilisa I, żona króla Labarny I^[17]. Hattusilis I wspomina o niej w swoich rocznikach królewskich (CTH 4)^[18], gdy mówi o sobie, że jest ŠA ^fta-wa-an-na-an-na DUMU ŠEŠ-ŠU (het. „synem brata Tawananny”)^[19]. Tawananna i Labarna I jako para królewska występują na liście ofiar dla władców hetyckich (lista B, CTH 661)^[20] i na rewersie pieczęci krzyżowej z Hattusy^[21].

Za panowania Hattusilisa I w źródłach pojawia się także inna kobieta nosząca imię Tawananna. Na mocy edyktu królewskiego (CTH 5)^[22] Tawananna została wygnana, a imię jej oraz jej dzieci potępione^[23].

Kolejną poświadczoną w źródłach Tawananną była babilońska księżniczka, która przyjęła hetycki tytuł jako imię osobowe^[24]. Jej oryginalne imię pozostaje jednak nieznane. Kobieta była drugą żoną króla Suppiluliumy I, który miał porzucić swoją poprzednią żonę Henti, by móc związać się z księżniczką z Babilonii^[25]. Po śmierci małżonka Tawananna pełniła rolę królowej podczas panowania Arnuwandy II, a następnie Mursilisa II. Wkrótce Tawananna popadła z Mursilisem II w konflikt, w wyniku którego król postawił ją przed sądem, oskarżając królową o niewłaściwe zarządzanie państwem po śmierci Suppiluliumy I, a także o spowodowanie śmierci żony Mursilisa II. Tawanannę uznano za winną zarzucanych jej zbrodni, a następnie wygnano ją z pałacu^[26].

Ostatnią kobietą noszącą imię Tawananna, która pojawia się w źródłach, jest poświadczona na liście ofiar dla władców hetyckich (CTH 661)^[27] Tawanna/Tawananna, żona króla Ammuny^[28].

Tytuł tawananny był dożywotni; żona panującego króla zyskiwała status tawananny dopiero po śmierci swojej poprzedniczki^[29]. W związku z tym nie zawsze wiadomo, czy pewne czynności królowa wykonywała już jako pełnoprawna tawananna.

Niewiele wiadomo o statusie tawananny w okresie starohetyckim^[30]. Nie ma pewności, czy w źródłach odnoszących się do wczesnej historii państwa hetyckiego określenie tawananna odnosi się do tytułu królewskiego czy do imion osobowych. Możliwe, że tytuły tawananna i labarna/tabarna są tożsame z sumerogramami MUNUS.LUGAL i LUGAL, a także hatyckimi terminami kattah/katte, oznaczającymi królową i króla^[31].

Źródła z okresu nowohetyckiego potwierdzają, że tawananna była główną kapłanką i zarządcą pałacu królewskiego^[32]. Jej niezależny status potwierdza modlitwa Mursilisa II (CTH 70)^[33] – według tego źródła królowa miała zarządzać pałacem, a także całym krajem, zgodnie z tym, co jest „poprawne”, czyli podług praw wyznaczanych przez króla^[34]. Tawananna do pewnego stopnia mogła zarządzać funkcjonowaniem królewskiego mauzoleum, tzw. Kamiennego Domu (E₂.NA₄): Ašmunikal wydała dekret (CTH 252) dotyczący zwolnienia z części obciążeń osób zatrudnionych w Kamiennym Domu^[35], natomiast z modlitwy Mursilisa II wynika, że tawananna samowolnie utworzyła tego typu mauzoleum na posiadłościach zmarłego króla^[36]. Ašmunikal podpisywała ponadto nadania ziemskie^[37], brak jest jednak źródeł, by zweryfikować, czy było to uprawnienie każdej królowej, czy wyłącznie tawananny. Tawananna sprawowała też nadzór nad królewskim haremem^[38].

Znany jest wyłącznie jeden przypadek, gdy żyjąca tawananna została pozbawiona części praw po śmierci męża – dziewięć lat po śmierci Suppiluliumy I Tawananna (babilońska księżniczka, która przyjęła imię Tawananna jako imię osobowe) decyzją dworu i króla Mursilisa II została wygnana. Bin-Nun utrzymuje, że królowa przestała wówczas pełnić jedynie funkcję kapłanki AMA.DINGIR, zachowując status tawananny^[39], jednak pozostali badacze nie potwierdzają tego założenia.

Część badaczy próbuje łączyć wyjątkową pozycję tawananny ze stosunkowo wysokim – ich zdaniem – statusem kobiety w Anatolii przedhetyckiej: w społeczeństwie hatyckim i w asyryjskiej kolonii handlowej Kanesz^[40].Ten pogląd nie jest jednak powszechnie przyjmowany^[41]. W przypadku okresu nowohetyckiego, mimo braku dowodów źródłowych, niektórzy badacze skłaniają się ku twierdzeniu, że wysoka pozycja hetyckiej tawananny była wynikiem wpływów huryckich^[42].

Tytuł tawananna, w przeciwieństwie do tytułu tabarna/labarna, występuje głównie w tekstach o charakterze kultowym, co może wskazywać, że funkcje kultowe stanowiły najważniejszą prerogatywę tawananny^[43]. Oba tytuły stosunkowo często występowały również w hatyckich i palajskich tekstach kultowych. Według Bin-Nun już w przedhetyckiej Anatolii tytułem tawananny określano najwyższą kapłankę, będącą równocześnie żoną króla^[44]. Więcej jednak wiadomo o funkcjach kultowych tawananny w okresie nowohetyckim, kiedy dzierżyła stanowisko kapłanki AMA.DINGIR (‘matki boga’)^[45], zwłaszcza związanej z kultem bogini Słońca z Arinny^[46]. Jako że inne kapłanki również nosiły tytuł AMA.DINGIR^[47], tawanannie zapewne przysługiwało stanowisko głównej kapłanki zarządzającej sprawami kultu państwowego^[48]. Królowa Puduhepa zajmowała się ponadto nadzorem nad kompilowaniem i archiwizowaniem tekstów świątecznych oraz była autorką modlitw, nie wiadomo jednak, czy dbałość o ten aspekt kultu nie wynikał wyłącznie z jej osobistych zainteresowań^[49].

• Beal R.H., Studies in Hittite History, „Journal of Cuneiform Studies” 35/1-2 (1983), s. 115–126.
• Beckman G., Reviewed Work(s): The Tawananna in the Hittite Kingdom by Shoshana R. Bin-Nun, „Journal of the American Oriental Society” 98/4 (1978), s. 513–514.
• Beckman G., Tawan(n)anna, [w:] Reallexicon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archäologie [= RlA], 13/5-6 (2012), s. 488–490.
• Bilgin T., Officials and Administration in the Hittite World, Berlin–Boston 2018.
• Bin-Nun S.R., The Anatolian Background of the Tawananna’s Position in the Hittite Kingdom, „Revue hittite et asianique” 30 (1972), s. 54–80.
• Bin-Nun S.R., The Tawananna in the Hittite Kingdom, Heidelberg 1975.
• Bryce T., The Kingdom of the Hittites, Oxford 2005.
• Bryce T., Warriors of Anatolia: A Concise History of the Hittites, London–New York 2019.
• Carruba O., Das Palaische. Texte, Grammatik, Lexikon, Wiesbaden 1970.
• Carruba O., Die Tawannannas des Alten Reiches, [w:] Hittite and other Anatolian and Near Eastern Studies in Honour of Sedat Alp, ed. H. Otten et al., Ankara 1992, s. 73–89.
• de Martino S., Alcune osservazioni su KBo III 27, „Altorientalische Forschungen” 18/1 (1991), s. 54–68.
• de Martino S., Annali e res gestae antico Ittiti, Pavia 2003.
• Dinçol A.M. et al., The ‘Cruciform Seal’ from Boğazköy-Hattusa, „Istanbuler Mitteilungen” 43 (1993), s. 87–106.
• Gelb I.J., Inscriptions from Alishar and Vicinity, Chicago 1935.
• Gurney O.R., The Hittites, Harmondsworth 1961.
• Haas V., Bemerkungen zu É ḫeštī/ā- (2. Teil), „Ugarit Forschungen” 9 (1977), s. 87–122.
• Kassian A., Hattic as a Sino-Caucasian Language, „Ugarit Forschungen” 41 (2009), s. 309–447.
• Laroche E., Le Role des Hittites dans l’Orient ancien, Paris 1956.
• Laroche E., Documents hiéroglyphiques hittites provenant du palais d’Ugarit, [w:] Ugaritica III. Sceaux et cylindres hittites, épée gravée du cartouche de Mineptah, tablettes chypro-minoennes et autres découvertes nouvelles de Ras Shamra, ed. C. Schaeffer, Paris 1956, s. 97–160.
• Laroche E., Les Noms des Hittites, Paris 1966.
• Macqueen J.G., Hattian Mythology and Hittite Monarchy, „Anatolian Studies” 9 (1959), s. 171–188.
• Melchert C. (ed.), The Luwians, Leiden–Boston 2003.
• Miller J.L., Royal Hittite Instructions and Related Administrative Texts, Atlanta 2013.
• Otten H., Die hethitischen „Königslisten” und die altorientalische Chronologie, „Mitteilungen der Deutschen Orient-Gesellschaft zu Berlin” 83 (1951), s. 47–71.
• Puhvel J., Hittite Royal Titles: Hattic or Indo-European?, „Journal of Indo-European Studies” 17 (1989), s. 351–361.
• Rüster Ch., Wilhelm G., Landschenkungsurkunden hethitischer Könige, Wiesbaden 2012.
• Singer I., Hittite Prayers, Atlanta 2002.
• Soysal O., Hattischer Wortschatz in hethitischer Textüberlieferung, Leiden 2004.
• Soysal O., On the Origin of the Royal Title Tabarna/Labarna, „Anatolica” 31 (2005), s. 189–209.
• Taggar-Cohen A., Hittite Priesthood, Heidelberg 2006.
• Taggar-Cohen A., Hittite Priesthood – State Administration in the Service of the Gods: Its Implications for the Interpretations of Biblical Priesthood, „Biblische Notizen” 156 (2013), s. 155–175.